Araştırma ve bilim yapmak o kadar zorlu bir yoldur ki engellerle ve yüksek kayalarla doludur. Hesapsız ve doğru planlama yapılmadan devreye sokulan teşvik ve yükseltme kriterleri de bilimin önündeki bu dehlizleri birer umut kapısı haline çeviriyor.  Bunların üstesinden gelip aşabilmek ancak sonuca ulaştırabilir. O nedenle yoldaki cezbeden yanlış ve yalancı ışıkları tanımlamak onlara aldanmamak ve bulaşmamak için önemlidir.

Bu yazı içerisinde, çok kısaca tüm sıkıntılı yöntemleri kısa kısa değindim. Allah hiçbir bilim insanını bunlara muhtaç etmesin, bulaştırmasın. 

Bilimsel Yanıltma Yöntemleri

Bilimsel yanıltma, araştırmanın değerini veya güvenirliğini azaltan her türlü girişimdir.

Disiplinsiz ve düzensiz araştırma ile bilimsel yalancılık/yanıltma (fraud) kavramlarını birbirinden ayırmak gerekir. Disiplinsiz ve düzensiz araştırma; araştırıcının araştırma planlanmasını, uygun metod seçimini, metodlarin uygulamasını, sonuçların analizini ve yorumunu bilmemesidir.

Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık (Fraud), araştırıcının bilinçli olarak ve amaçlı bir yaklaşımla çalışmanın metod veya sonuçlarını “kötü niyetle” saptırması ve değiştirmesi demektir.

Günümüzde akademik yükseltmeler,iş başvuruları,araştırma fonlarına başvurular ve akademik prestij kaygıları, insanları daha çok yayın yapma baskısı altına almıştır.Bu baskının bir sonucu da bilimsel saptırmanın artması olmuştur.Ancak bilimin gelişebilmesi için temel koşul geçmişte yapılan ve yayınlananların doğru olduğunun bilinmesidir.

Aşırma (Plagiarism)

En yaygın görülen ve günümüz şartları altında en kolay tespit edilen yöntemdir. Kısaca atıf yapmadan, başkarına ait fikirlerini, metodlarını, verilerini, yazılarını ve şekillerini kullanmak olarak özetlenebilir.

Tespit için kullanılan araçları anlattığım yazıyı buradan erişebilirsiniz.

Çarpıtma (Falsification)

Sonuca etki edecek şekilde şekilde, araştırma kaynaklarını, verileri veya yöntemi değiştirerek kullanma biçimidir.

Uydurmacılık (Fabrikasyon)

En ciddi ve en tehlikeli yanıltma türüdür. Maalesef ciddi ve köklü merkezlerde, yayın organlarında da görülebilir. Verilerin “saptırılması” veya varolmayan bilgilerin/verilerin “yoktan var edilmesi” ve sonuçlarının yayınlanması olarak tanımlanabilir.

İngilizce literatürlerde, fabrication, “desk – research” veya “dry – lab” olarakta adlandırılmaktadır. Bu tabirlerde görüldüğü gibi kurulu bir tezgah üzerinde özel bir amaca yönelik yapılan kurgusal çalışmaları işaret eder.

Korsanlık (Plajerizm)

Daha önce yayınlanmış bir yayının tümünü veya bir kısmını alıp kendi yayını gibi tekrar yayınlamaktır. Geçmişte kaynaklara ulaşmanın zor olduğu dönemlerde, yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Güncel araçlar sayesinde kolay tespit edilmektedir. Yabancı dilde yazılan makalenin birebir aynı olarak Türkçe olarak Türkçe bir dergide de yayınlanması bu yönteme örnektir.

Çoklu yayın (Duplikasyon)

Aynı verilerin ve bulguların birden fazla yayında aynı yorumlar ve sonuçlar ile kullanılması durumudur. Yazarın kendi makalesini başka dillerde de basması bu yöntemin kötü bir örneğidir.

Dilimleme, Bölerek yayınlama (Salamizasyon)

Bir önceki yanıltma biçimine benzeyen bu yöntemde yazarlar, tek bir çalışmadan çıkan sonuçları yapay olarak bölerek birden fazla yayın çıkarma çabalamaktadır.

Yazarlık hakkı sorunları (Sorumsuz yazarlık)

Bu da ülkemizde yaygın olarak görülen bir düzenin unsurudur. Yayına emeği geçen yazarların listede yer almaması veya emeği çok geçen araştırmacıların listenin son sırasında yer alması bu sorunun meydana gelmesini hazırlar. Yazarlık haklarını gerçekte haketmeyen kişilere yazarlık vasfı verilmesi “ikram yazarlığı” olarak nitelendirilir. Akademik yükseltme veya diğer faaliyetlerde yardım beklentisi, kayırmacılık, hemşericilik gibi niyetlerle gerçekleştirilmektedir.

İnsan-hayvan etiğine saygısızlık

Günümüzde gerek insanlar gerekse de hayvanlar üzerinde yapılacak araştırmalar etik kurulların izni ve denetimine bağlıdır.

Ülkemizde ilk Etik Kurul 1988 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde kurulmuş, 1993 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılan İlaç Araştırmaları Yönetmeliği ile her araştırma kuruluşunda yerel etik kurullar kurulması zorunluluğu getirilmiştir.

Sağlık Bakanlığı’nda da Merkezi Etik Kurul oluşturulmuştur.Hacettepe Tıp Fakültesi Etik Kurulu insanlar üzerinde yapılacak her türlü araştırmanın protokolünü ve belgelerini inceleyerek çalışmanın yapılabilmesi izninin vermekte, çalışmanın gidişini izlemekte ve sonuç raporlarını incelemektedir.

Kaynakların taraflı seçilmesi

Araştırmacının bilinçli veya bilinçsiz yaptığı bir yanıltmadır. Önceki araştırmacıların bir grubunun bulgularını, tespitlerini yok saymak, görmezden gelmektir. Makalenin içerisinde yer alan alan taraması bölümünde muhakkak eğer varsa aksi görüşlere de tarafsız bir şekilde yer vermelidir. Bu tür yanıltmaların tespitinde yayını değerlendiren hakemlere de büyük görev düşmektedir. Değerlendirme yapan hakemler bu durumu fark ettikleri an editörü uyarması gerekmektedir.

Taraflı yayın

Araştırmalar ciddi mali kaynaklar gerektirdiği herkes tarafından kabul edilen bir realitedir. O nedenle, belli kuruluşlar kendi çıkar ve amaçlarına yönelik yayınları destekleme niyetinde olabilir. Bu yayınları teşvik edebilir. Özel desteklerin muhakkak bilimsel tarafsızlık içinde yürütüldüğü ve sonlandırıldığı, araştırıcılara herhangi bir çıkar sağlanmadığı konusu açıklığa kavuşturulmalıdır.